รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ… จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ

ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ ภวปจฺจยา ชาติ, อสติ…เป.… อุปาทานปจฺจยา ภโว, อสติ…เป.… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อสติ…เป.… เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, อสติ…เป.… ผสฺสปจฺจยา เวทนา, อสติ…เป.… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, อสติ…เป.… นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, อสติ…เป.… วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, อสติ…เป.… สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, อสติ…เป.… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญา สมฺมสเน ญาณํ’’ฯ

สมฺมสนญาณนิทฺเทโส ปญฺจโมฯ

6. อุทยพฺพยญาณนิทฺเทโส

[49] กถํ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปญฺญา อุทยพฺพยานุปสฺสเน ญาณํ? ชาตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโย, วิปริณามลกฺขณํ วโย, อนุปสฺสนา ญาณํฯ ชาตา เวทนา…เป.… ชาตา สญฺญา… ชาตา สงฺขารา… ชาตํ วิญฺญาณํ… ชาตํ จกฺขุ…เป.… ชาโต ภโว ปจฺจุปฺปนฺโน, ตสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโย, วิปริณามลกฺขณํ วโย, อนุปสฺสนา ญาณํฯ

[50] ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ ; อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต ปญฺญาส ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ

รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? เวทนากฺขนฺธสฺส…เป.… สญฺญากฺขนฺธสฺส…เป.… สงฺขารกฺขนฺธสฺส…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ; อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ เวทนากฺขนฺธสฺส…เป.… สญฺญากฺขนฺธสฺส… สงฺขารกฺขนฺธสฺส… วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ; อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ

รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ ตณฺหาสมุทยา รูปสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ กมฺมสมุทยา รูปสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ อาหารสมุทยา รูปสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ

วยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ ตณฺหานิโรธา รูปนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ กมฺมนิโรธา รูปนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ อาหารนิโรธา รูปนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ ฯ วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ

เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ ตณฺหาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ กมฺมสมุทยา เวทนาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ

วยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ ตณฺหานิโรธา เวทนานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ กมฺมนิโรธา เวทนานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ

สญฺญากฺขนฺธสฺส…เป.… สงฺขารกฺขนฺธสฺส…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชาสมุทยา วิญฺญาณสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ ตณฺหาสมุทยา วิญฺญาณสมุทโยติปจฺจยสมุทยฏฺเฐน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ กมฺมสมุทยา วิญฺญาณสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ นามรูปสมุทยา วิญฺญาณสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติฯ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ

วยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชานิโรธา วิญฺญาณนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ ตณฺหานิโรธา วิญฺญาณนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ กมฺมนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ นามรูปนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ

วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ

ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺญาส ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปญฺญา อุทยพฺพยานุปสฺสเน ญาณํ’’ฯ รูปกฺขนฺโธ [รูปกฺขนฺธา (สฺยา.)] อาหารสมุทโย ฯ เวทนา, สญฺญา, สงฺขารา – ตโย [สงฺขาราติ เสสา (สฺยา.)] ขนฺธา ผสฺสสมุทยาฯ วิญฺญาณกฺขนฺโธ นามรูปสมุทโยฯ

อุทยพฺพยญาณนิทฺเทโส ฉฏฺโฐฯ

7. ภงฺคานุปสฺสนาญาณนิทฺเทโส

[51] กถํ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ภงฺคานุปสฺสเน ปญฺญา วิปสฺสเน ญาณํ? รูปารมฺมณตา จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชติฯ ตํ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสติฯ อนุปสฺสตีติ, กถํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโตฯ ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโตฯ อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโตฯ นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ, วิรชฺชติ, โน รชฺชติฯ นิโรเธติ, โน สมุเทติฯ ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ

[52] อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติฯ ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติฯ อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติฯ นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติฯ วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติฯ นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติฯ ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ

เวทนารมฺมณตา…เป.… สญฺญารมฺมณตา… สงฺขารารมฺมณตา… วิญฺญาณารมฺมณตา… จกฺขุ…เป.… ชรามรณารมฺมณตา จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชติฯ ตํ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสติฯ อนุปสฺสตีติ, กถํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโตฯ